20. Yüzyılda Beyoğlu

Beyoğlu, 19. yüzyılda ne kadar görkemli ve ihtişamlı ise 20. Yüzyıl tam tersine büyük bir yıkım ve felaketler çağı olmuştur.

19. Yüzyılda Beyoğlu’nu ele alırken şöyle demiştik:

Kişisel ve öznel bir yorum olarak değil, onlarca kayıtla tescil edilmiş olduğu üzere; 10. yüzyılın Bağdat’ı, 12. yüzyılın Kurtuba’sı, 19. yüzyılın İstanbul’u, kendi zamanlarında eşsiz şehirlerdir. Bu üç şehir de döneminin biricik (feridu zamanihi) kentleridir.

Şimdi soralım:

Peki bu üç şehre daha sonra ne oldu?

Bağdat, Moğol saldırıları ile yıkıldı.

Kurtuba, Haçlı saldırıları ile yok edildi.

Peki ya İstanbul?

İşte bu yazıda İstanbul’a ne olduğu, Beyoğlu üzerinden yanıtlanmaya çalışılacaktır. Gösterilmek istenen ise İstanbul’u ne uygarlık düşmanı Moğollar ne de fanatik din savaşçısı Haçlılar gibi somut düşmanların değil, bizzat bu şehrin sakinleri, kendi evlatları tarafından yok edilmesinin hikayesidir.

Evet, 20. yüzyıl Beyoğlu için tam bir yıkım yüzyılı olmuştur. Ya da bir diğer ifade ile İstanbul, Beyoğlu’ndan yıkılmaya başlanmıştır.

Yüzyılın başından itibaren yavaş yavaş, adım adım bir kan kaybına uğrayan Beyoğlu, yüzyılın sonuna gelindiğinde neredeyse tamamen yok edilmiştir.

Artık o görkemli Pera’dan eser kalmamıştır.

***

Kırılma noktası, I. Dünya Savaşı’nın başlaması ve buna paralel Ermeni tehcirinin başladığı 1914’lerdir. Bu tarih aynı zamanda, “millet-i sadıka” denen ve asırlardır bir arada yaşayan Ermeni vatandaşlarının Pera’dan, İstanbul’dan çıkmaya, çıkarılmaya başladığı yıldır.

Savaşın donunda Osmanlı yenilmekle kalmamış tarih sahnesinden de çekilmiştir. Yeni kurulan Cumhuriyet’in bir ulus devlet olması, Beyoğlu’nun kozmopolit kimliğine büyük bir darbe vurmuştur. Gerçi bu bir zorunlu tercih olsa da özellikle başkentin Ankara’ya taşınmasıyla büyük bir boşluk doğmuş, yabancı elçiliklerin çekilmesiyle bölge kuraklaşmış ve iki yüzyıl boyunca elçiliklerin etrafında oluşan geniş ilişkiler ağı çok büyük yara almıştı.

Sonrasında yaşanan gelişmeler adım adım yoksunlaşmayı getirdi. İmparatorluk kentinden ulus devlete geçmenin faturası pahalıya mal oldu. Gelişmelerin tamamı Beyoğlu’nun o eski görkemini yok etmek üzerine bina edildi. 18. Yüzyılın sonlarında başlayıp 20. Yüzyılın başına kadar bir "altın çağ" yaşayan Beyoğlu, beceriksiz ve muhteris siyasetçilerin eliyle göz göre göre yok edildi.

Bu yüzyılı ve içinde olanları dört döneme  ayırabiliriz: 

Birinci dönem, Cumhuriyetin ilanı ile başlar ve İstanbul başkent olmaktan çıkar. Pera’daki tüm elçilikler Ankara’ya taşınır. Ulus devletin doğal bir sonucu olarak kozmopolit sevimsiz bir kavramdır artık. CHP’nin bir kısım yanlış uygulamaları bu dönemde Beyoğlu’nu yalnızlaştırmaya iter.

İkinci dönem, 1950’lerde başlar ve Menderes’in öncülük ettiği imar düzenlemeleri ile devam eder. 1955'te, 6-7 Eylül olayları Beyoğlu’na vurulan en büyük ve en utanç verici bir darbe ile neticelenir.

Üçüncü dönem, 12 Eylül 1980 ihtilali sonrasında Kenan Evren’in şahsında Yeni Türkiye’nin dizayn edilmesi operasyonlarında İstanbul pilot bölgedir. Bu pilot bölgenin şantiye şefi ise Bedreddin Dalan’dır.

Dördüncü ve son dönem ise 1990'larda RP'li belediyeler ile başlar ve 2000'lerde iktidara gelen AKP ile devam eder. Özellikle AKP dönemi 20. yüzyıl içinde olmadığından ayrı tutulmuştur.

Bu nedenle bu dört dönemden sonuncusu dışarda tutularak, İstanbul’un başına gelen felaketler, Beyoğlu özelinde, arşiv belgelerine dayanılarak gösterilmeye çalışılacaktır.

***

Sultan Abdülaziz, V. Murat, II. Abdülhamit, Jön Türkler ve nihayet İttihat ve Terakki’nin kontrolünde geçen fırtınalı dönemlerin ardından yeni bir devlet kurulmuş ve başkent Ankara’ya taşınmıştır.

İmparatorluktan ulus devlete geçmenin doğal bir sonucu olarak Beyoğlu’nun kaderi de değişmeye başlamış, Pera’daki elçilikler Ankara’ya çekilince buradakiler de konsolosluk seviyesine düşmüştür. 1925 yılında Pera’nın adı değiştirilir. Artık Beyoğlu’dur.

1930’lara gelindiğinde Beyoğlu için şartlar giderek kötüleşmektedir. Osmanlılık artık ortadan kalktığı için yeni cumhuriyetin altı ilkesinden biri olan milliyetçilik yükselişe geçmiştir. Cumhuriyet Halk fırkasıyla birlikte bu yeni dönem Beyoğlu’nu daha da nefes alamaz hale getirir. Dönemin Adliye Bakanı Mahmut Esat Bozkurt (ö. 1943) şöyle demektedir:

·   “Benim fikrim, kanaatim şudur ki, bu memleketin kendisi Türk'tür. Öz Türk olmayanların Türk vatanında bir hakkı vardır, o da hizmetçi olmaktır, köle olmaktır.” (Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti, 301

Benzer lafları dile getiren başkaları da vardır. Almanya’da Hitler’in iktidarda olduğu dönemlerde Başbakan olan Recep Peker (ö. 1950) de Hitleri aratmayacak düşünceler ileri sürmektedir:

·     “Bereket versin ki, en büyük imha vasıtaları ve en ezici hadiselerle bile bozulması mümkün olmayan tek bir şey, Türk kanı, bütün bu gürültüler içinde temiz kalmıştı. Batı Türkleri, bu çöküntü içinde kanının arılığını korudu ve sakladı.” (Peker, İnkılap Dersleri, s. 16)

Beyoğlu'nun, Pera'dan miras kalan çok kültürlülüğü sürdürmesi, giderek zorlaşıyordu. Kozmopolit bir kültüre karşı hiç kimsenin hoşgörüsü kalmamıştır.

1942’de Vergi Kanunu ile ödeme yapamayan Beyoğlu’nun son Lavantenleri, Aşkale’ye çalışmak üzere sürgüne gönderilir.

1949’da iktidara gelen Demokrat Parti ve Menderes iktidarının neden olduğu, 6-7 Eylül olaylarının doğrudan ilk muhatabı Beyoğlu’dur. Pera’nın o muhteşem kozmopolit yapısı darmadağın edilir. Çöküş daha da hızlanır.

1960’lı yıllarda Kıbrıs sorunu nedeniyle Pera’dan kalan gayr-i müslim Rum vatandaşları peyderpey ülkeden çıkmaya devam ederler.

1970’lere gelindiğinde Beyoğlu’nun eski hali olmasa bile canlılık emareleri hala vardır. 12 Eylül 1980’e kadar on sene boyunca, çocukluğumun en güzel yıllarının geçtiği bu bölgede komşularımızın bir kısmı hala gayr-i müslim Rum vatandaşlarıydı.

1980’li yıllar ile birlikte ülkeyi terk etmeyen azınlıkların geri kalanı bölgeden zorun olarak sürüldüler. Beyoğlu'nu terk edip, İstanbul'un daha farklı mahallelerine taşınan Pera’nın eski sakinlerinden geriye çok az kimse kalmıştır artık.

        Ara Güler’in objektifinden, 1986 yılını gösteren bir fotoğraf.

90'lar ve 2000’lere doğru tüm ülke bambaşka bir döneme girerken, yüzyılın son on yılı boyunca önce Refah Partisi Beyoğlu İlçe Başkanı, ardından Beyoğlu Belediye Başkanı olan Tayyip Erdoğan'ın siyasi kariyerinin buradan yükselmeye başlamasıyla Beyoğlu'nun inişe geçmesi sadece kaderin bir cilvesi olmalı.

Beyoğlu'nda olan biteni daha iyi anlamak ve yorumlamak için biraz daha yakından, yeniden bakmayı deneyelim.

İkinci dönemin baş mimarı DP ve dolayısıyla Menderestir, demiştik. İstanbul valisi Fahrettin Kerim Gökay ise Menderes’in İstanbul’da ki temsilcisidir. Üçüncü dönemin mimarları ANAP ve Özal  olsa da aslında bu dönemin simgesel ismi Kenan Evren’dir. Evren-Özal çiftinin İstanbul temsilcisi Bedreddin Dalan nasıl ki Kenan Evren çizgisine daha yakınsa geçmişteki DP iktidarında, Fahrettin K. Gökay da Bayar-Menderes çiftinden Bayar ekolüne daha yakındı.

Bu niçin önemli, çünkü bu iki dönemin İstanbul belediye başkanlarının görev süreleri bittiğinde mal varlıklarının inanılmaz ölçüde büyümesi ilginç olduğu kadar dikkat çekicidir de. Öyle ki Fahrettin Kerim Gökay’ın, öldüğünde geriye 630 kadar üzerine kayıtlı tapusu olduğu söylenir. Dalan’ın ise İstanbul’un en güzel yerlerinde çok büyük araziler üzerine inşa edilen İstek vakfı okulları ve Yeditepe Üniversitesi buz dağının sadece görünen kısımlarıydı.

Menderes ve 12 Eylül dönemini diğerlerinden ayıran en önemli özellik, daha önce Beyoğlu'nun kültürel dokusu üzerine yapılan sert müdahaleler, yerini bundan böyle fiziki müdahalelere bırakmasıdır. “Türklerin en iyi yaptığı iş yıkmaktır” sözü doğrulanırcasına. 

Atatürk döneminde, şehir plancısı Henri Prost (ö. 1956) tarafından spor, zooloji, botanik ve kültür parkı olarak projelendirilen Vatan Caddesi'nde bir gecede iş makineleri ile 3000 incir ağacının kesilmesi, bulvarın genişlemesi için onlarca tarihi ve kültürel yapının acımadan yıkılması neticesinde geriye armağan olarak kalan "asfalta gitmek" tabiri Menderes döneminin yadigarıdır.

Menderes bizzat kazmayı eline alarak Vatan caddesinden yıkıma başladığında, yolların önüne değil bir ahşap konak, bir cami ya da hamam gibi tarihi yapıtlardan ne çıktıysa duraksamadan hepsini biçmekte tereddüt etmedi. Bunu yaparken, “İstanbul’u bir kere daha fethedeceğiz” diyordu. 1956 yılında çıkarılan imar değişikliği yasası ile İstanbul bir operasyon merkezi haline gelecek ama daha ilginç olanı tarihi yapıları korumak üzere oluşturulan Anıtlar Yüksek Kurulu da bu dönemde faaliyete geçecekti. Sadece imar yasası mı? İstanbul'da belediye sınırlarının büyütülmesi, istimlak yasası, kat mülkiyeti yasası, kente göç, gerçek anlamda gecekondulaşma hep bu dönemin ürünüdür.

Menderes tüm kibarlığına rağmen İstanbul'a ve Beyoğlu'na kıyanların başında gelir.  Bir ülkenin başbakanı kendisine İstanbul Fahri Belediye Başkanı unvanı verilmesini niçin ister? Bugün yaşanana olumsuzlukların aynıları o dönemde de yaşanıyordu. Bir dış gezi seyahatinden dönerken Menderes şöyle diyebiliyordu: “Düşündüm de Mısır Çarşısı karşısındaki binayı yıkmaya karar verdim, hemen istimlak muamelelerine başlayın”.

Doğan Kuban Kitabında, Menderes ve F. Kerim Gökay, İstanbul’un geleneksel fiziksel dokusuna hürmet etmemekle suçlanır. Kuban, Beyazıt'tan Aksaray'a doğru açılan yol güzergahı üzerinde tahrip edilecek mekanlardan biri olan Hasan Paşa Hanı ve Simkeşhane'yi kurtarmak için hazırladığı bir raporun Fahrettin Kerim Gökay'ın nasıl engellediğini, uzun uzun anlatır. (Bk. Bir Rönesans Adamı, s. 150-151)

Hülasa, Menderes'in, İstanbul’a kötülük yapanlardan biri olarak anılmasını sağlayacak pek çok icraatı vardır. Ancak bunların içinde özellikle Beyoğlu’na öldürücü darbeyi vuran 6-7 Eylül olaylarındaki sorumluluğu çok büyüktür. Beyoğlu tarihinde kara bir leke olarak kalacak bu menfur saldırı nedeniyle,  bu ülkenin vicdanı ve özellikle Beyoğlu onu asla affetmeyecektir.

İstanbul’un yıkımı Beyoğlu’ndan başlamıştır dememiz boşuna değildir.

12 Eylül İhtilali ile birlikte artık Beyoğlu tamamen yıkılmaya başlayacaktı. Binalar yıkılıyor, parklar yıkılıyor, sinemalar yıkılıyor. O güzelim Beyoğlu pastaneleri ve kahvehaneleri yıkılıyordu. Her yer toz dumandı.

Bu noktada ihtilalin kudretli generali Kenan Evren’e bir parantez daha açılmak gerek. Her ne kadar kendisinin İstanbul diye bir derdi olmasa da öncülük ettiği ihtilal pek çok cana kastettiği gibi İstanbul’un da felaketi olmuştur. Evren’in kültür ve irfan düzeyini yansıtması bakımından, Ankara Atakule’yi yapan rahmetli mimar Ragıp Buluç (ö. 2020)’un, Kenan Evren hakkında anlattığı bir anekdot oldukça düşündürücüdür: Bir akşam Çankaya Köşkü Cumhurbaşkanlığı makamından kendisini bir albayın aradığını, işletilmediğinden emin olunca telefonun karşı tarafındaki zatın “bu kuleyi yapan mimar sizmişsiniz. Paşa’mızın iki sorusu var: Biri bu yapı ne zaman bitecek. Diğeri buradan hiç adam düştü mü?” dediğini naklettikten sonra Buluç sözlerini şöyle sürdürür:

·   “İnsan Çankaya köşkünden, Cumhurbaşkanı sizi arıyor denince heyecanlanıyorsunuz, aklınıza Atatürk geliyor. Gel seninle sabah kahvaltı edelim der diye bir beklentiye giriyorsunuz. Ama Adamın (Evren) sorduğu soruya bakar mısınız; “buradan adam düştü mü?”. Ne yazık ki seviye bu, kalitesizlikten söz edeceksek, başka kelimeye ihtiyaç var mı?” (https://www.youtube.com/watch?v=x2nC4fTD8J8)

Evet 80 İhtilali’nin kudretli generali Kenan Evren dönemi, bu anekdottan daha iyi özetlenemez.

Evren- Özal ikilisi, İstanbul’un yıkım görevini Dalan’a ihale etmişlerdi.

İlk hamle, Gökkafes ve Galataport adıyla bilinen projeyle geldi. Dalan, 1984 senesinde kıyıdaki geniş bir alanı park ve alışveriş merkezleri yapmak amacıyla ilk kazmayı vurmuştu. Hemen sonrasında Beyoğlu yıkımları başladı.

Arkası çorap söküğü gibi gelecekti, geldi de.

Böylece Beyoğlu, bazen gavurluğu nedeniyle bazen Türk kültürünü yansıtmadığı için, bazen komprador bir azınlığın simgesi olduğundan, bazen fuhuş ve uyuşturucu bataklığı olması gerekçe gösterilerek bazen de trafik rahatlasın gibi eften püften bahanelerle adım adım yıkıma hazırlandı.

Dalan o zaman Beyoğlu’na müdahale için şu gerekçeyi ileri sürüyordu:

·   “Bugün bu yıktığımız yerler genelde birer fuhuş yuvası halindedir. Gündüz bile oralardan yaya olarak geçmek tehlikeli hale gelmiştir.” (Sanat Olayı, Sayı: 55, 1986).

Dava ile ilgilenen hakimlere gizlice yemekler veriliyor ve nemalandırılarak açılan davalar yönlendirilmeye çalışılıyordu. Koruma kurulu üyelerine baskıyla verdikleri kararların tersine kararlar aldırıyor ve böylece yıkımların önü açılıyordu. Dalan’a dokunmak mümkün değildi.

Aslında en temelde ulus devletin doğal bir sonucu olarak Beyoğlu’nun kozmopolit yapısına tahammül edemeyen kültürsüz bir zihniyet Devletin başındaydı.

·     “Beyoğlu yıkılmalıdır... Çünkü bugün Beyoğlu, artık bu ülkede çirkefin, suçun, pisliğin ve ahlaksızlığın kaynağıdır... Çünkü bugün Beyoğlu, geceleri namuslu kadınların yanlarında erkekleri ile bile geçemeyecekleri bir iğrençliğe bürünmüştür…. Sarhoş buradadır, sapık hurdadır, kadın satan, esrar, eroin satan buradadır, aşka gelip tabanca bıçak çeken buradadır.” (Erkekçe Dergisi, 7/2, 1987).

Modern dönem sömürgeciliğinin yaptığı gibi, bir ülkeyi sömürü haline getirmenin yolu orayı barbar, yabanıl ve vahşilikle eşitlemektir. Bu nedenle Beyoğlu yıkımlarının ana gerekçesi daima “fuhuş bataklığı” söylemi olmuştur. Bu, büyük rant için sadece küçük bir gerekçeydi. 

Oysa asırlar boyu Osmanlının yüzyıllara yayılan başarısının en önemli ayaklarından biri olan Türklerin azınlıklarla birlikte bir şeyi başarmış olmanın adresiydi Beyoğlu. 19. Yüzyılda İstanbul bir dünya kentiyse bunun başarısı sadece Türk unsuruna ait değildir. İmparatorluğu oluşturan halkların tamamına aitti ve o bataklık dedikleri Pera sayesinde mümkün olmuştu.

İhtilalin ardından, önce basın yayın organlarında, gazetelerde yapılması gerekenler hafif hafif sufle verilmeye başlanmıştı:

·     “Bu pisliği temizlemenin tek yolu, Beyoğlu'nun o çirkefinin üzerinden buldozerle geçip, geniş caddeler açmak, çağdaş yapılar ve çağdaş işlevli işyerleri açmaktır.” (Erkekçe Dergisi, 7/2, 1987)

Ülkenin aydınları, entelektüelleri de siyasetçiler gibi düşünüyordu. Onlara göre de; fuhuş, esrar ya da benzer kötülüklerin önüne geçmenin tek yolu orayı buldozerlerle yerle bir etmekti.

Bizimkiler de öyle de yaptılar.

Dönemin amiral gemisi Hürriyet'e yansıyan şu ifadeler türler ürperticidir:

·   “İstanbul Anakent Belediye Başkanı Bedrettin Dolan, 'Tarihi eserler şehir yaşantısına fayda sağlamıyorsa yıkılmalıdır' dedi. Kocaeli Mühendislik Fakültesi'nde dün 'Belediyecilik' konulu bir konferans veren Bedrettin Dalan, 'İstanbul'da 4700 tarihi eseri yıkarak, yerlerine yollar yapacaklarını’ söyledi.» (Hürriyet, 7 Kasım 1986).

Dalan’ın ileri sürdüğü gerekçe “fayda sağlamak”. Yani Yarar ilkesi. Aslında Dalan'ın bu cümleleri toplumsal bir bilincin dışa vurumundan başka bir şey değildi. Yararı olmayan şeyi gereksiz görme hastalığı. Bir vazonun üzerindeki çiçek deseninden ya da bülbül sesinin yararından söz etmek bu topraklar için hep çok lüks şeylerdi.

****

Şimdi gelin, 20. Yüzyıl yıkım tarihinde, siyasetin ve devletin aldığı tutum karşısında egemen güçleri enforme edecek aydın ve entelektüellerin rolüne bakalım. Türk aydının yıkımlar karşısındaki tavrı da en az siyasiler kadar acımasız ve hoyratçadır:

Gençliğinde Turancı, sonrasında Komünist Parti yöneticisi, 1927’lerden sonra Kemalist olan, Tek Adam, İkinci Adam kitaplarının yazarı Şevket Süreyya Aydemir (ö. 1976)’in Menderes’in Dramı’nda onun hakkında yazdıkları oldukça dikkat çekicidir. Aydemir, Fatih devrinden beri el dokundurulmayan köhne Bizans'a bir şekil verilmesi gerektiğini söyleyerek Menderes’in bu konudaki üstün gayretlerine övgüler yağdırmaktadır:

·   “Hatta Menderes'in, gaye itibarıyla, üstün gayretlerinden birini teşkil eden imar ve istimlakler bahsinde, biraz evvel ve biraz daha ileri gitmesini temenni ederek, şu Fatih devrinden beri el dokundurulmayan köhne Bizans'a bir şekil vermesi ne kadar iyi olurdu. Menderes'in kaybından sonra bu hamlelerin durduğunu ve bugün, Boğaziçi'nin bile acınacak bir ihmalle, hızla Galata'laştırıldığını düşününce, Menderes'in bu imar, ağaçlandırma ve anayollar tesisi hususundaki üstün gayretlerini, hüzünle ve takdirle hatırlamamak kabil değildir. (Ş. S. Aydemir, Menderesin Dramı, s. 489)

Aydemir, Menderes'in heyecan ve karar gücünde bir devlet adamının olmadığını, O’nun sabahın erken saatlerinde belediye memurlarına yıkım için nasıl emirler verdiğini nostaljik bir anı olarak yere göğe koyamaz.

·     “Bugün de açıkça ifade edilebilir ki, Türkiye'de imar ve şehircilik bahsinde, Menderes'in heyecan ve karar gücünde bir devlet adamını Türkiye, hala beklemektedir. Onun, sabahın çok erken saatlerinde, bir taraftan elindeki sandviçleri yerken, diğer taraftan, henüz sabah tıraşlarını dahi olmamış belediye imar memurlarına, sokak sokak nasıl emirler verdiğini ve onu, çok arkadan takip eden otomobilini, bizim mahallelerde de hatırlayanlar çoktur. Bu çalışmalarının neticeleri. elle tutulur, gözle görülür şeylerdi.

·   Bizce Menderes, imar mücadelesinde sokağa açılan ve eserlerini şehre ve toprağa yazan, tek başvekildir. (Ş. S. Aydemir, Menderesin Dramı, s. 489)

Aslında bu tutum yeni değildir. 1920’lerin Maarif vekilliği yapmış olan ve Türk ırkının dışındaki ırkları sürekli küçük gören bir başka Türkçümüz Rıza Nur (ö. 1942)’un vandallık derecesine varan yıkıp yok etme düşüncesine atıfta bulunan Murat Belge dönemin Radikal gazetesinde şu anekdota yer verir:

·   Örneğin Rıza Nur da “Atatürkçü değildir” ama ilk meclisin hükümetinde Maarif Vekili'dir ve Yunan-Roma ören yerlerini özellikle yıktırdığını kendisi anlatır. Şu da anılarından bir bölüm: Karadeniz'de, Topal Osman'la konuşmasını kendisi anlatıyor: "Ağa, Pontus'u iyi temizle!" dedim. "Temizliyorum" dedi. "Rum köylerinde taş üstünde taş bırakma!" dedim. "Öyle yapıyorum ama kiliseleri ve iyi binaları lazım olur diye saklıyorum" dedi. "Onları da yık, hatta taşlarını uzaklara yolla, dağıt. Ne olur ne olmaz, bir daha burada kilise vardı diyemesinler!" dedim. "Sahi öyle yapayım. Bu kadarını akıl edemedim" dedi. Bir bakan, aynı zamanda milliyetçi. "Kimse burada kilise vardı diyemesin ..." Tiyatro vardı, gymnasium vardı, tapınak vardı, diyemesin. "Grek" vardı, "Romalı" vardı, diyemesin. Bu da, bu ülkenin köklü bir milliyetçi tutumudur. Pek çok Ermeni eserini yok etmek de Atatürk'ün, Hasan Ali'nin, o tip Atatürkçülerin değil, ama bu tip milliyetçilerin Cumhuriyet tarihi boyunca yaptığı bir şeydir. Bu vandalizm furyasına, evet, Oğuzhan Asiltürk de “sur yıkma" projesiyle katılmıştır.” (Murat Belge, "Gene Bizans", Radikal, 15.01.2008)

1948’lerde Sisler Bulvarı isimli şiir kitabını Beyoğlu’nda yazmaya başlayan; “Karantinalı Despina” şiirinde İzmir’de Rumlarla birlikte yaşanan eski günlere güzellemeler yapan, dönemin büyük entelektüellerinden Attila İlhan (ö. 2005), 80 ihtilali sonrasındaki günlerde Güneş gazetesine verdiği röportajda, özetle Beyoğlu'na beslediği gizli  kinini dışa vurur:  “yıkın bu gâvur evlerini, bu fuhuş yuvalarını” demektedir:

·   “Eski İstanbul yıkılıyor, mahvoluyor' diye düşünenler var. Mahvolan Pera'dır. Pera'nın da Türklükle alakası yoktur. Bana kalırsa bunların yıkılmasında hiç sakınca yoktur. Zaten buraların tamamı Ermeni mimarlar tarafından yapılmıştır. Batı tarzında eserlerdir. Tanzimat ve Meşrutiyet zamanı yapılarıdır. Dikkat edilirse Ermeni ve Fransız mimarisinin isimleri okunur. Tamamı taklit yapılardır. Yıkılması çok büyük bir kayıp değildir. Esaret zamanların eserleridir. (…) Yani tamamen yabancıların oturduğu Osmanlı Devleti içerisinde Avrupa’yı andıran bu yerler Türk kültürünün ürünü değillerdir.” (Güneş, 22 Mart 1987).

Bu nasıl bir aymazlık ve acımasızlıktır? Pera’nın Türklükle alakası yokmuş ve buradaki yapıları yapanlar Ermeni mimarlar imiş. İnsan Allah’tan korkar. Balyan ailesinin bu topraklara kattıklarını (mesela Selimiye, Davut Paşa, Gümüşsuyu kışlaları, Galatasaray Lisesi, Malta köşkü, Kandilli Adile Sultan yalısı, Beylerbeyi sarayı, Çırağan sarayı, Dolmabahçe sarayı bunlardan bir kısmı) görmemek için sadece kör olmak yetmez herhalde vicdansız olmak da gerekir. Oysa o çok eleştirilen Osmanlı padişahları bu mimar aileye sadece anıtsal değeri olan yapılar değil, mabetlerini yaptırmıştı. Pertevnihal Valide Sultan Camii (Sarkis-Hagop Balyan), Ortaköy Camii (Nikoğos Balyan). Atilla İlhan’a göre tüm bu yapıları sırf Türk ürünü olmadığı için yıkmak gerekiyor.

Bir başka aydınımız, İlhan Berk (ö. 2008) ise her ne kadar Galata ve Pera üzerine yazdığı kitaplarıyla İstanbul’un belleğine not düşse de ne yazık ki Atilla İlhan’dan pek farklı değildir. O da Beyoğlu’nun yıkılmasını Türk olmayan unsurların varlığıyla ilişkilendirmektedir:

·   “Buralarda yaşayan insanların İstanbul'da, bu yeryüzü kentinde yaşadıklarına inanmak olası değildir. Bu insanlar en ilkel koşullar altında yaşıyorlar. Sokaklarının, evlerinin lağımları bile yok. Küçük ve büyük Ziba, biraz da Abanoz (şimdiki adı Salah), Şaluzağacı, Karakurum, Basmatulumba, Çukurzerdali, Karanlıkbakkal sokağı vb sokakların ve bu sokakların küçük insanlarının bu dünyada yaşadıklarını kimse söyleyemez. Buraları insanlığımıza layık hale getirilmelidir. Tarih söz konusu edilecekse, yaratan tarih, tarihtir. Engelleyen tarih değil.  (…) “Eski Beyoğlu dediğimiz bir azınlık komprotorluğu, bir talan, haraç dükalığıdır. Bu ise hiçbir çiçeği büyütemez.” (Güneş gazetesi, 22 Mart 1987).

Unesco tarafından kendisine edebiyat ödülü layık görülen Melih Cevdet Anday (ö. 2002) ise hiçbir yerine dokunulamayan bir kentin, hayalet bir kent olacağını söylemekte ve yıkım işlemlerinin haklı bir gerekçesi olduğunu düşünmektedir:

·   “lstanbul Belediyesi'nin Tarlabaşı Caddesi'ni genişletmek için oradaki yapılardan birtakımını istimlak edip yıkmaya başlaması, bilindiği gibi, olumsuz tepkilere yol açtı. (…) Burada karşımıza "Tarihsel yapı nedir?" sorusu dikilmektedir. Bu soruyu, yalnızca mimarlar değil, tarihçiler, düşünürler, bütün sanatçılar yanıtlamalıdırlar. Çünkü tarihin kalıtı, çok yönlü bir değer birikimidir, bu konuda yalnızca zaman ölçütünü göz önünde tutmak, bir kenti mezar durumuna sokmaktan başka bir işe yaramaz. Hiçbir yerine dokunulamayan bir kent, hayalet bir kenttir. Öyle ki, o kentin insanları için artık başka bir yer bulmak, başka bir kent kurmak gerekir. Tarlabaşı Caddesi'nin genişletilmesi için girişilen etkinlikler dolayısıyla lstanbul'un tarihsel kalıtından, o caddedeki yapıların dokunulmazlığından söz etmek, böyle bir hayalet kent yaratma amacına yönelik bir çaba gibi görünüyor bana. Ne imiş? Onlar seksen doksan yıllık yapılarmış ... İşte gene zaman ölçütü çıktı karşıtımıza. Oysa o yapıların, seksen doksan yıllık olması, ille korunmalarını gerektirmez. Bugün lstanbul, yanlış şehirciliğin doğurduğu bir yığın korkunç, tatsız, sağlıksız yapı ile dolmuş durumdadır, bunu biliyoruz. Peki seksen doksan yıl sonra bu yapılar da mı kutsal sayılacak? Bekle seksen doksan yıl, evin ölümsüz olsun çıksın! Hatta böylece evinin onarımını devlete bile yaptırabilirsin. ("Tarih ve Kentler", Cumhuriyet, 28 Kasım 1986)

Tüyleri diken diken eden bir açıklama. Demek istiyor ki, sadece eski olmak, korunmaya almak için yetmezmiş. Ne denebilir ki, pes yani.

Adı bugün Beyoğlu’nda bir sokağa verilen, İstanbul’a yazdığı şiirleri ile de tanınan, Türk sinemasının Turist Ömer’i Sadri Alışık (ö. 1995) da yıkımı savunanlardan bir diğeridir. Niyet aynı, sadece gerekçe farklıdır. Onun gerekçesi ise Beyoğlu’nun, “lahmacun koktuğu için” yıkılması gerektiğidir:

·   “Bir zamanlar susam, parfüm kokan Beyoğlu şimdi lahmacun kokuyor. Çocukluğumuzda 'Beyoğlu'na çıkmak' diye bir söz vardı. Beyoğlu'na çıkılacağı zaman olay olurdu. Babamız yeni elbiseler yaptırır, tıraş olur, en şık, en bakımlı halimizle Beyoğlu'na giderdik. …. Eğer Beyoğlu'na eski havası yeniden kazandırılacaksa, trafiğe kapatma, Tarlabaşı'nda yıkımlar yapma gibi önlemler alınabilir.»

Klasik Türk aydını tipini yansıtan bir başka örnek Necati Cumalı (ö. 2001)’dır. Onun gerekçesi ise daha çocuksudur: İstiklal Caddesi'ne çıkmak isteyenlerin yalnız geçmekten çekindikleri bir yer olduğu için yıkılmalıdır.

·    “Gecenin onunda bile dolmuştan, otobüsten inip ara sokaklardan İstiklal Caddesi'ne çıkmak isteyenlerin yalnız geçmekten çekindikleri bir yerdir artık. Bir süre Tarlabaşı'nda yaşadıktan sonra oralardan kurtulanların dönüp geriye baktıklarında hatırladıkları, komşu odalardan duydukları sarhoş kavgaları, yalnızlık gözyaşları, kaba dayılık, haraç, kız oğlan demeden koruyucusuz gençlerin çocuk yaşta kösnünün oburluğuna yem edildikleri acımasız olaylara, ses çıkaramadan, tanık olmak zorunda kalmanın, utancıdır olsa olsa! Durup durup çoluk çocuklarını o çevreden uzaklaştırdıkları için sevinirler! Korunulması, yaşatılması istenilen anılar mıdır bütün bunlar?

·   (...) Bu gibiler de yıkımları önlemeye çalışırken, tarihsel değer savını öne sürüyorlar. İyi ama tarihsel değer anlayışıyla ne ilgisi var bu vurgun hesaplarının? Böyle olmadık yerde öne sürmekle tarihsel değer kavramını da yıpratmış, gerektiğinde savunulması güç duruma getirmiş, inandırıcı olmaktan uzaklaştırmış olmuyorlar mı?” (lkibine Doğru, 10 Ocak 1987)

Kısaca bugünlere boşuna gelmedik.

Akıl anlamına gelen Devlet’in aymazlığı ve bir ülkenin aydınları tarafından hoyratça Beyoğlu’nun ve dolayısıyla İstanbul’un başına gelen bunca şey içinde halktan fazla bir beklentiye girmek aşırı iyimser bir tutum olurdu.