Siyer’in zamansal kronolojisi üzerine yapılmış çalışmalar olsa da mekânsal kronolojisi üzerine yapılmış bir çalışma hala yok. Şunu söylemek istiyoruz; Peygamberin doğumundan itibaren vefatına kadar geçen sürede olup bitenlere ilişkin, nesi uygulaması nedeniyle bir kısım belirsizlikler olsa da, zamansal ve kronolojik tarihler büyük ölçüde belirlenmiş ve bilinmektedir. Oysa mekânsal kronoloji Arapların gündeminde pek olmamıştır. Mekânsal kronolojiden kasıt, toplumsal hafızanın mekâna dönük kayıtlarını tutma ve onu saklamasıdır. Mesela Ebu Talip ya da Hz. Hatice’nin kervanı ile ticari seferlerin nereye, hangi bölgeye yapıldığı üzerinde hala çok büyük belirsizlikler vardır. Peygamberin nerelere gidip geldiği, hangi mekanlara uğradığı ve bu mekanların tasvirine yönelik bir çalışma bulunmamaktadır.
Bunun başlıca nedeni coğrafya ve
göçebelikle ilgili olmalıdır. Zira Arapların en ayırt edici özelliklerinden
biri olan göçebelerde zamansal hafıza (tarih) işlerken mekânsal hafıza
(coğrafya) çalışmamaktadır. Bu mekanizmanın çalışmamasının bir yansıması
olarak, Hz. Peygamber dönemi Mekke ve çevresine dair bilgilerimiz oldukça
sınırlı olduğu gibi mekâna ilişkin atıfların çoğunda bir belirsizlik hemen fark
edilmektedir.
Bugün kutsal bölgeler ziyaret
edildiğinde bile Peygamberin gidip geldiği, dolaştığı yerler arasında
zikredilen Harrar, Karade, el-İs, Felceteyn, Buvat el-Uşeyre gibi mekanların
yerini bulmak ve izlerini sürme şansı neredeyse kalmamıştır.
Fil olayında Ebrehe’nin Mekke
kuşatması, Akabe bi’atlarının yapıldığı yer, Hudeybiye, Bedir, Uhud, Hendek,
Huneyn, Tebük, Hayber gibi savaşların gerçekleştiği alanlar, Mekke fethinde
şehre hangi noktalardan girildiği, İki farklı zamanda gerçekleşen Habeşistan’a
hicretin gerçekleştiği güzergaha ilişkin tahmini varsayımlar dışında bir bilgimiz
yok. Senetül-vüfud olarak bilinen kabilelerin akın akın Medine’ye
gelişleri kabile adları ve tarihleriyle bilinmesine rağmen bunların geldiği yerlerin
neresi olduğu tam olarak belli değildir. Kaynaklar, bu kabilelerin adını ve
sayısını vermekte ve fakat geldikleri bölgeye ilişkin hiçbir tasvir ve tanım yapmamaktadırlar. Heyetlerin geldiği bölge genelde kabilenin
adı ile özdeş olduğundan mesela Ğıfar heyeti, Sakif heyeti, Devs heyeti dendiğinde
gelinen bölge kastedilmiş oluyordu.
Klasik kaynaklarda ki mekânsal
belirlenimlere yönelik eksiklik modern dönem siyer ve İslam tarihi uzmanları
tarafından da devam ettirilmektedir. Teknik imkanlardan yararlanarak yapılabilecek bir mekan kronolojisi hala bulunmamaktadır. Ne yazık ki harita vb. dokümanlar, şehir,
köy, dağ, nehir, ova, vadi, tarım alanları, maden yerleri,
ticaret yerleri ve yollarına dair bilgi bulmak neredeyse imkansızdır. Oryantalistlerin
yaptığı incelemeler sonucu bazı haritalardan haberdarız ancak onların da kutsal
topraklara girmesi yasak olduğundan, kaynaklardan hareketle hazırladıkları bu
haritalar tahmini bir varsayımdan öteye gitmemektedir. Oysa Hz. Peygamber devri
fiziki ve beşerî coğrafyası ile ilgili gerçek ölçekli ve güncelleştirilmiş
haritalar, o devirde kullanılan mesafe ölçme birimleri, ulaşım araçlarının
sürati ve bunların günümüz değerleriyle ifade edilmesi, siyer çalışmalarının
olmazsa olmazlarıdır.
Ne demek istediğimizi biraz daha
açık kılmak için bilinen bir örnek üzerinden gidelim: Hem kıblenin
değiştirilmesinde hem Mirac ve İsra olayında Kuran’da adı geçen ve Müslümanlar
için yaşamsal önemde olan Mescid-i Aksa denen yerin neresi olduğu üzerinde hala şüpheler var. Kuran’da ifade edilen mescidin bugün bilinen Mescid-i Aksa
olmadığı, nüzul dönemde buranın adının Beyti Makdis olduğu, bugün Mescid-i
Aksa olarak bilinen yerin ise Peygamberin vefatından çok uzun yıllar sonra,
Emevi halifesi Abdülmelik (ö. 86/705) tarafından yaptırıldığı bilinmektedir. Çok daha
önemlisi erken dönem siyer müelliflerinin verdiği bilgiler de bunu doğrulamakta;
Mekke yakınlarında Cirane denilen bölgede bir Mescid-i Aksa
bulunduğu bilgisi erken dönem kaynaklarında geçmektedir.[1]
O halde tekrar edelim, Kur’an’da
geçen Mescid-i Aksa neresidir?
Bu tür yer ve mekân konusundaki
belirsizlikleri çoğaltmak mümkün. Ancak meramımız tek tek bu mekânsal sorunlara
değinmek olmayıp, daha genel bir soruna dikkat çekmektir. Bu sorun, belki de siyer ve
İslam tarihi kaynaklarında yer alan mekânsal belirlenimlerin en önemlisidir. Sorun; kuzeyde Şam, güneyde Yemen arasına sıkışmış, Mekke ve Hicaz bölgesinin
sınırlarının tam olarak tayin ve tespit edilememesinden kaynaklanan merkez
sorunudur.
Merkez ifadesi ile İslam toplumunun uygarlığın merkezine yerleşmesinde hangi
bölgenin etkili olduğu ve etkileşimin yönünün Şam mı yoksa Yemen mi olduğu
kastedilmektedir. Eski ve yeni kaynakların tamamında, merkezin Şam olduğu
anlaşılmaktadır. Peki gerçekten böyle mi?
Özellikle Mekke’nin fethinden sonra,
peygamberin uygarlığın olduğu bölgelere anilmerkez bir kuşatmaya
giriştiği anlaşılıyor. Medine döneminin ortalarından itibaren Mute,
Dumetül-Cendel, Tebük, Vadilkurra gibi savaş ve seferlerin kuzeye, Şam
taraflarına doğru yapılmış olması merkezin Şam’a kaydığını göstermesi bakımından elbette önemlidir ancak bu
siyasi ve stratejik nedenlerle ortaya konulmuş bir hedef olmalıdır. Yoksa Mekke ve Medine için
uygarlığın merkezi hep Yemen olmuştur. Coğrafi ve tarihi bağları, kültürel,
toplumsal, ekonomik ve inanç bağları bakımından merkezin Yemen olduğunda bir kuşku olmamasına karşın, genel algı hiç de böyle değildir. Şam ile ilgili kaynaklara önce
bir göz atalım.
Şam merkezlilik sadece Hz.
Peygamberin yaşamı ile sınırlı değil. Kaynaklarda Peygamberin dedelerinin
neredeyse hepsinin bir şekilde Şama gittiği yönünde bilgiler bulunmaktadır:
Arapların kurucu atalarından Kusay’ın Şam’dan geldiği, Abdümenaf’ın dört
oğlundan Haşim, Nevfel, Muttalip ve Abdüşşems’den oluşan “İ’laf gurubu”nun her
sene bir kez Şama sefer düzenledikleri, Abdüşşems’in iki oğlunun Şama
yerleştiği, Hz. Peygamberin büyük dedesi Haşim’in Şam’a gidip geldiği, Mekke’deki
kıtlık döneminde Şam taraflarından getirdiği ekmeklerle et suyu yapıp dağıttığı
ve bir başka defa, Şam’a ticari bir seyahate giderken öldüğü, Haşim ile çatışan
(münafere) Ümeyye oğullarının on yıl boyunca Şam taraflarında kaldığı,
Dede Abdülmuttalip’in Zemzem kuyusunun kazılmasına sebep olan olaylar esnasında
Kureyşlilerle birlikte Hicaz-Şam arası bir yere gittikleri, peygamberin babası
Abdullah’ın Şam taraflarına seyahate giderken Medine’de öldüğü, Mekke’deki
Haniflerin çoğunun (Zeyd b. Amr, Varaka b. Nevfel, Osman b. Huveyris, Ubeydullah
b. Cahş) Şam’a gidip geldikleri nakledilmektedir.
Bu bilgilerden çok daha önemlisi bizzat Hz. Peygamberin kendisinin çocukluğundan itibaren Şam’a gidip geldiği bilgisi tüm kaynaklarda yer almaktadır. Önce Ebu Talip ile daha sonra Hz. Hatice’nin ticari kervanının başında Şam’a gittiği söylenmektedir. İlginç olan Ebu Talip’in Şama kervan düzenleyecek kadar malı mülkü olmamasına rağmen onunla Şama gittiğini söyleyen kaynaklar nedense bir diğer amcası Zübeyr ile Yemen’e gittiği bilgisini nakletme konusunda pek istekli davranmamışlardır.
Aslında Hz. Peygamberin Şam ile
irtibatlandırma gayretleri ticari kervanlarla sınırlı kalmamış, peygamberin doğumu
ile başlamış, anne Amine’nin gördüğü bir rüyada doğum esnasında bedeninden bir
nur çıkıp Şam saraylarını, çarşılarını ve Busra develerinin boyunlarını
aydınlatması[2]; vefat
etmeden kısa bir süre öncesine kadar devam etmiştir. İslam'a davet mektupları
arasında Bizans imparatoruna verilmek üzere gönderilen mektup yine Şam
üzerinden iletilmiş, mektubun iletildiği tarihlerde Ebu Süfyan’ın o sıralarda
Şam’da bulunduğu kaydedilmiştir.
Şam gidip gelen çok
fazla isim zikredilmektedir. Mesela yine bir başka amcası Ebu Leheb ya da oğlu
Utbe’nin Şama ticari kervan ile gittiği söylenmektedir.[3] Ebu Süfyan’ın Şam seyahatleri ise çok meşhurdur.
Hatta Bedir savaşı sırasında onun Şam'dan bir kervanla döndüğü ve savaşın
nedenlerinden birinin de bu olduğu söylenmektedir.
Kureyşlilerin neredeyse
hepsinin bir şekilde Şam’a ticaret kervanı göndermesi yanında, sahabeden pek
çok isimin de Şama tarafına gidip geldiği bilgisi yine siyer
kaynaklarında yer almaktadır. Bunlar arasında en bilinenleri Ebu Bekir, Osman
b. Affan, Talha b. Ubeydullah[4],
Abdurrahman b. Avf[5], Bilal-i
Habeşi, Hakim b. Hizam, Hz. Hatice’nin kölesi Meysere, Selmanı Farisi, Üsame b.
Zeyd, Dıhyetül Kelbi[6],
Amr b. As, Halid b. Velid, Muaviye, Abul As b. Rebi[7], Safvan
b. Umeyye[8],
Sebre b. Mabed el-Cüheni[9],
Osman b. Hattap[10] bu
isimlerden sadece bir kaçıdır.
Biraz daha derin tetkik edilirse Hz.
Peygamber döneminde yolu bir şekilde Şam’a düşmüş daha onlarca kişinin ismini
bulmanın yanında orayla irtibatlı pek çok olayın kaydını bulmak mümkündür. Biraz
vülgarize ederek söyleyecek olursak, erken dönem kaynaklarına bakılırsa Mekke
ile Şam arası bir su yolu mesafesindedir ve neredeyse gün aşırı kervanlar ya
Şam’a gitmekte ya da oradan gelmektedirler. Oysa Kuran’ın beyanıyla en fazla
yılda bir kez bir gidiş geliş söz konusudur ve ayette yön ve mekana dair hiç bir bilgi verilmemiştir. Sadece bazı müfessirler ilgili ayeti "yazın Şam'a kışın Yemen'e" şeklinde yorumlamışlardır.
Peki bu Şam neresidir? “Hz.
Peygamber Şam’a gitti” denildiğinde modern dönem okuyucusunun zihninde canlanan yer, bugün bilinen Şam mıdır? Daha da önemlisi 7. Yüzyıl şartlarında Mekke’den Şam’a
gidiş gelişlerin bu kadar yoğun olması mümkün müdür? Değilse erken dönem
kaynaklarının tamamında görülen Şam vurgusu niçin bu kadar merkezdedir?
Bir defa bugünkü Şam olmadığı
kesindir. Zira Hz. Peygamber’in vefatına yakın dönemde Suriye bölgesine yakın
yerlere düzenlenen seferlerin yerlerine ve Şam’a olan mesafe hayli uzaktır. Bu
nedenle bu gidiş gelişler hiç de akla yatkın gözükmemektedir. Peygamber
döneminde yapılan en uzak mesafeli seferlerden Tebük, Hicaz'ın Şam’a en yakın
bölgesidir ve Tebük’ün Şam’a olan
mesafesi 600 km iken Medine’ye olan mesafesi 700 kilometredir. Huneyn’in Şam’a olan
mesafesi 1500 km, Dumetül Cendel’in 500 km, Vâdilkurra’nın Şam’a olan mesafesi
ise 700 kilometredir. Görüldüğü üzere aradaki mesafe çok büyüktür. Kaldı ki Peygamber sonrası Hz. Ebubekir
döneminde fetihlerin başlangıcı kabul edilen iki seferden Ecnadeyn ve Yermük gidilebilecek en uç
noktalardır ve nispeten Şam’a daha yakın yerlerdir. Buraların bile Şam’a olan
mesafeleri 200-250 kilometre civarındadır. Hz. Peygamberin çocukluk ve gençlik
döneminde gittiği söylenen Busra kasabasının Şam’a olan uzaklığı ise yaklaşık
150 kilometredir ve bu verilere göre Şam’a en yakın yer Busra’dır. Ancak Peygamberin
Busra’ya gittiği yönündeki rivayetlerin tamamına yakını sorunludur ve böyle bir
seyahatin gerçekleştiği yönünde ikna edici bir delil de bulunmamaktadır.
Ticari seferler ile Şam’a seyahat
edilmesi teorik olarak mümkün olsa da aradaki mesafenin uzunluğu nedeni ile bu pek
olası görülmemektedir. Yaklaşık iki ayda gidilebilecek 1500 kilometrelik bir
mesafede Şam’a ticari kervan göndermenin coğrafi ve iklimsel koşulları
bulunmamaktadır. Doğru dürüst yolun olmadığı bir zeminde, dağlık ve çöl
şartlarında hem de deve gibi yavaş hareket eden bir yük hayvanı ile Şam’a
ticari kervan götürmenin meşakkati bu yolculukların -en azından Şam'a- gerçekleşmiş olmasını mümkün kılmamaktadır.
İklim ve coğrafyanın elvermemesi gibi doğal şartların yanında Mekke’nin reel politiğinin de bu gidiş gelişlere pek elverişli olmadığı söylenebilir. Peki o halde neresidir? Belki olsa olsa Şam sınırlarına en yakın bölgeler olabilir. Ama bu, iddia edildiği gibi Şam'a 150 km mesafedeki Busra gibi yerler olmamalıdır. Zaten erken dönem siyer kaynaklarından Vakıdi (ö. 207/823) tarafından verilen bir bilgi bu görüşümüzü teyit etmektedir:
·
Kureyş tüccarları Şama gittiklerinde Gazze’ye varır,
daha ilerisine gitmezlerdi.”
·
(وكان متجرهم من الشام غزة، لا
يعدونها الي غيرها).
(Vakıdi, Meğazi, 1/200).
Burada sadece Mekke ile Gazze arasındaki mesafenin yaklaşık 1250 km, Gazze ile Şam arasının ise yaklaşık 300 kilometre olduğunu belirtmekle yetinelim. Geride cevaplanması gereken son bir
soru kalıyor; hal böyle iken kaynakların tamamında görülen Şam vurgusu niçin bu kadar
merkezdedir?
Erken dönem siyer malzemesinin Emeviler döneminde teşekkül ettiği ve Şam’ın Emevilerin merkezi olduğu düşünülecek olursa kaynaklarda Hz. Peygamberin yaşamına ilişkin Şam ile ilgili onlarca kayıt bulunması hiç de şaşırtıcı değildir. Ancak üzücü olan dönemsel şartlar içinde bunun siyasal nedenlerle oluşturulmuş yapay bir durum olmasına rağmen, bugün hala İslam tarihi ve siyerle ilgilenenler açısından 7. Yüzyıl Mekke ve Medine toplumunda Şam merkezli bir yorum tek hakikatmiş gibi sunulmaktadır. Bu yaklaşımın çok ciddi siyasal baskılar neticesinde şekillendiği bilinmesine, baskının ortadan kalkmasının üzerinden asırlar geçmesine rağmen genel tutumda en ufak bir değişiklik hala görülmemektedir.
Şimdi de Yemen ile ilgili duruma
kısaca göz atalım.
Şam’a göre coğrafyanın daha yakın
olması, Hicaz bölgesi Araplarıyla ortak bir atadan gelmeleri gibi daha pek çok
ortak nedenlerle Yemen’e gidiş gelişlerin çok daha yoğun olduğu varsayılabilir.
Üstelik kaynaklarda bunu teyit edecek kayıtlar hiç de az değildir. Ne var ki kaynaklar üzerinde bir kısım karartmalar olduğu anlaşılmaktadır. Mesela siyer
kaynaklarının neredeyse tamamı Peygamberin amcası Ebu Taliple Şama gittiğini çok
detaylı bir şekilde anlatırken, diğer amca Zübeyr ile Yemen’e gittiği neredeyse
erken dönem kaynakların hiçbirinde geçmemektedir.
Kuran’da yaz ve kış senede iki defa gerçekleştiği
söylenen ticaret kervanlarının ikinci güzergahı olan Yemen’e ilişkin bizzat
Kuran’da kayıtlar vardır ki bunların en bilineni Fil suresinde anlatılmaktadır.
Oysa Şam’a yönelik Kuran’da böyle bir atıf yoktur.
Bizzat Fil suresinde anlatılan Yemen
kralı Ebrehe’den başka eski Yemen krallarından (Tubba)[11] en
az iki-üç tanesinin Mekke’ye gelip gittikleri biliniyor. Haşim’in amcası
Müttalip’in Yemene giderken öldüğü, özellikle Abdülmuttalib’in Yemen kralı Seyf
b. Zi Yezen ile dost olduğu ve onun tarafından Yemen’de ağırlandığı,
Peygamberin amcalarından Haris’in de Yemen’e gittiği ve bu seyahatlerin birinde
Yemen kralının karısına aşık olduğu, sonrasında ise burada zehirlenme
neticesinde öldüğü gibi çok özel bilgiler ve yaşanmışlıklar olduğu
görülüyor.
Kaynaklarda Yemenden Mekke’ye gelen çok sayıda isim ve olay nakledilmektedir. Bunlardan bir tanesi var ki Cahiliye dönemi Mekke toplumunun inşa edilmesinde çok belirleyici olmuştur: kısaca “erdemller hareketi” olarak nitelenen hılfül-fudul'a neden olan Yemen’den gelen bir tüccardır. Zübeyd kabilesinden Huzeyfe b. Kays es-Sehmî adlı tüccar mallarını satmak için geldiği Mekke’de malları gasp edilmiş ve sonunda bir şekilde bu haksızlık hılfül-fudul ile telafi edilmiştir. Yemen’den Mekke’ye gelenler yanında gidenlerin de oldukça fazla olduğu anlaşılıyor. Aslında bu bile tek başına Yemen’in Şam karşısındaki önemine işaret etmektedir. Zira bu örnekte olduğu gibi Yemen’den çift taraflı gidiş ve gelişler olurken, Şam, tek taraflı bir güzergâhtır ve oradan Mekke’ye ticaret ya da başka bir nedenle gelip giden kimse bulunmamaktadır.
Peygamberin amcalarından Zübeyr’den
başka bir diğer amcası Abbas’ın da ticaret için Yemen’e sıklıkla gidip geldiği,
oradan pamuk aldığı, hac ve panayır zamanında onları sattığı kaydedilmektedir.[12] Yemen’e ticari seferler ile ilgili bilgiler
Şam’a nispetle çok daha ikna edicidir. Hz. Peygamberin, Hz. Hatice’nin
kervanını Şam’a değil, Yemen tarafında bulunan Cened ve Hubaşe
taraflarına götürdüğü bilgisi böyledir. Sahabeden pek çok ismin Yemen’e gidip
geldiği bilinmektedir. En bilinenleri Abdullah b. Huzafe, Bera b. Azib, Abdullah b. Ebu Rebia, Ali b.
Ebu Talip, Halid b. Velid, Muaz b. Cebel’dir.
Kaynaklar Abdurraḥmân b. Avf’ın ticaret için gittiği Yemen’de Askelan el-Hımyeri adında oldukça yaşlı bir zat ile karşılaştığı, burada iken ondan Mekke’de peygamberin peygamberliğini ilan ettiğini duyduğu ve dönünce Müslüman olduğu bilgisine bakılırsa Mekke’de meydana gelen bir olay kısa sürede Yemen’de duyuluyordu. Ya da tam tersi orada Ka'be'ye emsal teşkil edecek bir kilise yapıldığında Mekke'de hemen duyuluyordu.
Kısaca Yemen bölgesi Mekke ve Medine açısından hayati önemdedir. Mekke civarındaki ünlü Ukaz, Mecenne ve Zülmecaz panayırları yanında biraz daha uzaktaki Aden ve Sana panayırlarına Mekke’den gidip gelen çok sayıda insan olmalıdır.
Köklü tarihsel bağların yanında kültürel, sosyal, siyasal ve coğrafi açıdan çok büyük bir etkileşim içinde oldukları sabittir. Bunun en önemli yansıması Hz. Peygamber'in vefatına yakın bir dönemde Yemen ile ve Yemen hükümdarlarıyla sürekli irtibat halinde olmasıdır. Önce Ayyaş b. Ebu Rebia'yı sonra da Muaz b. Cebel'i bir heyetle Yemen'e göndermesi bu ilişkinin bir yansımasıdır. Şam için böyle bir heyetin gittiğine dair hiç bir iz bulunmamaktadır.
Medine döneminin sonlarına doğru kaynaklarda Yemen’den gelen onlarca isim zikredilmektedir: Ebu Hureyre, Ebu Musa el-Eş'ari, Cerir b. Abdillah, Vail b. Hucr, Adiyy b. Hatim, Mikdam b. Ma'dikerib, Şerid b. Süveyd, Lagıt b. Amir, Abdullah b. Hans, Sa'b b. Lüsame, Eş'as b. Kays, Huzeyfetu'l-Yemani bunlardan sadece bir kaçıdır. Peygamberin vefatından sonra da oradan akın akın gelenler devam etmiştir: Tavus b. Keysan, Hemmam b. Münebbih, Vehb b. Münebbih, Üveys-i Karni, Kabu'l-Ahbar, Ebu Müslim el-Havlani, Ma'mer b. Raşid, Abdurrezzak b. Hemmam gibi isimler de hep Yemenden gelenlerdir.
Bu denli yoğun ismin Yemen
tarafından gelmeleri boşuna değildir. Senetü’l vüfud
denilen dönemde Yemen’den akın akın kafilelerin Medine’ye gelerek Müslüman
oldukları bizzat Kuran tarafından haber verilmektedir:
·
“Allah’ın yardımı ve fetih
geldiğinde ve insanların bölük bölük Allah’ın dinine girdiğini gördüğünde
rabbine hamt ederek tesbihte bulun ve O’ndan bağışlanma dile. Çünkü O tövbeleri
çok kabul edendir.” (Nasr 110/1-3).
Müfessirler, bu surenin tefsirinde özellikle “insanların
bölük bölük Allah’ın dinine girdiğini gördüğünde” kısmını çoğunlukla “Yemenliler”
olarak yorumlamışlardır:
·
Mukatil b. Süleyman, “insanlar
fevç fevç Allahın dinine girerler” ayeti hakkında “onlar Yemenlilerdir” demektedir.
(يعني اهل اليمن). (Tefsir, 4/895).
·
Taberi ise (اذا جاء نصرالله) ayetini (اذا
جاء اليمن), yani “Yemenliler geldiği zaman” şeklinde tefsir etmektedir. (Camiül-beyan,
24/707)[13].
Hülasa, Şam’a nazaran Yemen’in merkezi önemi erken dönem kaynakları tarafından bilinçli bir şekilde olmasa da belli bir karartmaya maruz kaldığı anlaşılıyor. Ancak üzücü olan bu karartmanın hala devam etmesidir. Biz 6. Ve 7 yüzyıl şartlarında Mekke’den Şam bölgesine gidiş gelişlerle ilgili kayıtların büyük çoğunluğunun ihtiyatla ele alınması gerektiğini ve Bizans İmparatorluğunun en güçlü bölgesi olarak görülen Şam’ın Mekke ile olan ilişkisinin ileri bir düzeyde olmadığını hatta aralarında doğrudan bir temas bile olmadığını düşünüyoruz. Bunun aksine Yemen bölgesinin Mekke ve Medine için oldukça önemli olduğunu ve Yemen üzerine yapılacak derinlikli çalışmalarla bunun daha da açığa çıkacağını düşünüyoruz.
[3] Dülabi, Zurriyetu’t-tahira, s. 57; İbn Kani, Mu’cemu’s-sahabe,
3/207.
[4] İbn Sad, Tabakat, 3/40.
[5] İbn Sad, Tabakat, 3/161.
[6] Taberi, Câmiʿu’l-beyan, 23/386.
[7] Vakıdi, Meğâzî, 2/553
[8] Vakıdi, Meğâzî, 1/197.
[9] Vakıdi, Meğâzî, 1/180.
[12] Sa’lebi, Tefsir, 5/84
[13] Ayrıca bk., Tusteri, Tefsir, 208; Abdurrezzak, 3/471; Zemahşeri 5/451; İbn Atiyye, 5/ 532; Elmalılı, 6/865.
Yorumlar
Yorum Gönder